الگوی ساختار بوروکراسی دولتی ایران با تاکید بر فرهنگ بومی

هدف این پژوهش، مطالعه وضع کنونی ساختار بوروکراسی ایران از منظر فرهنگی و در نهایت ارائه الگوی مطلوب ساختار بوروکراسی ایران است که مبتنی بر فرهنگ بومی و در راستای تحقق سند چشم انداز باشد. رویکرد انتخابی نویسنده، رویکردی است که بوروکراسی را نهادی با ویژگیهای مهم ساختاری تعریف کرده است. این پژوهش را با توجه به ماهیت و هدف آن می توان بنیادی دانست و با توجه به اینکه از ترکیبی از روشها و ابزارهای کمی و کیفی استفاده شده است، پژوهشی کثرت گراست و روش آن از نوع ترکیبی است. بدین معنا که با توجه به بخش مرتبط با مطالعه ساختار بوروکراسی ایران، از نوع پیمایشی است که در کنار پیمایش به مصاحبه کیفی و مطالعات آرشیوی هم پرداخته شده است و با توجه به بخش مرتبط با بررسی رابطه وی‍‍ژگیهای ساختار بوروکراسی و فرهنگ ایران و ارائه الگوی مطلوب، پژوهشی کاملا کیفی است. در این پژوهش در ابتدا به بررسی ساختار کنونی بوروکراسی ایران از حیث نظامهای سلسله مراتب، تخصص گرایی، قوانین و مقررات و شایستگی پرداخته شده است. اندیشمندانی چون میشلز، وبر، پارسونز، مرتون، دیماک، هدی، بلاو، برگر، هدی، هال، و اودی ویژگیهایی را برای ساختار بوروکراسی برشمرده اند که در این پژوهش چهار ویژگی سلسله مراتب، قوانین و مقررات، شایستگی و تخصص گرایی که بیش از سایر ویژگیها در دیدگاه کلیه اندیشمندان مذکور تکرار شده بودند، برای سنجش ساختار کنونی بوروکراسی ایران در نظر گرفته شدند. جامعه آماری این بخش از پژوهش بر اساس گروهبندی مندرج در قانون مدیریت خدمات کشوری، چهار وزارتخانه از چهار گروه امور فرهنگی/اجتماعی، امور خدماتی، امور زیربنایی و امور اقتصادی تعیین شدند. برای گردآوری داده از پرسشنامه، مصاحبه نیمه ساختار یافته، مطالعات آرشیوی، بررسی اسناد و مدارک و مطالعات اکتشافی استفاده شده است. برای تحلیل یافته های حاصل از پرسشنامه ها آزمونهای آماری نظیر آزمون مقایسه میانگین یک جامعه برای بررسی وضعیت متغیرهای ساختاری در هر یک از وزارتخانه ها؛ آزمون ضریب همبستگی پیرسون برای سنجش روابط میان ابعاد ساختاری در کل وزارتخانه ها و آزمون مقایسه میانگین چند جامعه(anova) و آزمون توکی برای مقایسه میانگینهای ابعاد ساختاری با توجه به سطح تحصیلات و سابقه مدیریتی کارکنان در کل وزارتخانه ها بکار رفته اند و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آوری شده در مصاحبه با مدیران ارشد، از تحلیل تم استفاده شده است و از این طریق، پاسخهای مشابه با توجه به میزان تکرار استخراج شدند و تمهای مشابه دسته بندی گردیده اند. نتایج ان بخش از پژوهش نشان می دهند که ساختار بوروکراسی ایران با الگوی عقلایی سنتی متفاوت است. از نظر وجود سلسله مراتب اختیار و تقسیم کار به الگوی عقلایی نزدیک است ولی از لحاظ پیروی از قوانین و مقررات، بها دادن به تخصص و نظام شایستگی با این الگو فاصله دارد. همچنین در این پژوهش به بررسی ویژگیهای فرهنگی ایران پرداخته شده است و از آنجاییکه مطالعه ویژگیهای فرهنگی یک جامعه در حوزه علوم جامعه شناسی، مردم شناسی، مطالعات فرهنگی و به طور کلی علوم اجتماعی قرار می گیرد، برای بررسی فرهنگ ایران از نتایج حاصل از تحقیقات پیشین و اسناد و مدارک موجود استفاده شده است و به دلیل گستردگی مقوله فوق و محوریت بحث ساختار بوروکراسی در این رساله، محقق عملا بررسی فرهنگ جامعه ایران را خود بر عهده نگرفته است و ویژگیهایی که با توجه به تحقیقات صورت گرفته در داخل و خارج از کشور بیشتر تکرار شده اند، به عنوان ویژگیهای فرهنگی ایران مد نظر قرار گرفته اند. پس از آن، با استفاده از استخراج ویژگیهای فرهنگ ایران و نتایج حاصل از بررسی ساختار کنونی بوروکراسی ایران و و پس از تحلیل آماری داده ها و تحلیل کیفی مصاحبه ها، رابطه فرهنگ و ساختار کنونی بوروکراسی ایران با رویکردی کیفی مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های این بخش از پژوهش حکایت از آن دارد که برخی از ویژگیهای فرهنگی ایران نظیر فامیل بازی، اقتدارگرایی و اعطاء امتیازهای ویژه به افراد صاحب جایگاه قدرت، عدم پذیرش نقطه نظرهای مخالف، اجتناب از عدم اطمینانها، کم اعتمادی نسبت به یکدیگر، گریز از مسئولیتها، سطح پایین آینده نگری، مبادرت به پارتی بازی و احساسی و هیجانی عمل کردن، که از عقلانیت کمتری برخوردارند، تاثیر عمیقی بر ویژگیهای ساختار بوروکراسی داشته اند. در نهایت با استفاده از نتایج حاصل از مطالعه ساختار کنونی بوروکراسی ایران و رابطه آن با ویژگیهای فرهنگی ایران و با توجه به آنکه هر الگوی مطلوبی باید در راستای اصلاح نقاط ضعف وضع موجود صورت پذیرد، در این پژوهش پیشنهاد شده است که به منظور کارآمدی هر چه بیشتر ساختار بوروکراسی ایران، به سازگاری میان ساختار بوروکراسی با ارزشهای ایرانی- اسلامی و ویژگیهای فرهنگی ای که از غنا و عقلانیت بیشتری برخوردارند (گرایش قوی نسبت به کسب موفقیت و عملکرد بهتر، اهمیت قائل شدن برای شان انسانی، دین باوری و توجه به ارزشهای اسلامی، ناپسند دانستن پارتی بازی، بها دادن به عقلانیت و بها دادن به سختکوشی و جدیت) توجه شود. بر اساس این پژوهش، الگوی مطلوب ساختار بوروکراسی ایران الگویی است که در تناسب با ویژگیهای فرهنگی غنی تر طراحی گردد و عقلانیت را صرفا نه در قالب عقلانیت ابزاری بلکه ترکیبی از عقلانیت ابزاری و ارزشی در نظر گیرد و بوروکراسی را نه صرفا از نوع عقلایی بلکه ترکیبی از اصول حاکم بر سازمانهای عقلایی بوروکراتیک (با تاکید بر بوروکراسی تواناساز) و اصول حاکم بر سازمانهای فرابوروکرتیک (با تاکید بر کاهش سلسله مراتب و عدم تمرکز) در نظر گیرد که این امر جز با رفع عارضه های ساختاری وضع کنونی و اصلاح حوزه منابع انسانی وزارتخانه ها، میسر نخواهد شد. نهایتا چنین ساختاری خود می تواند در بلندمدت گامی در جهت بهبود سایر ویژگیهای فرهنگی و زمینه ای برای تحقق سند چشم انداز باشد.